Piętak Stanisław, pseud. i krypt.: j.sz., p., Pątak, Piotr Piętak, S. st., St. (1909–1964), poeta, prozaik i publicysta. Ur. 3 VIII w Wielowsi pod Sandomierzem, był jednym z trojga dzieci wiejskiego cieśli Karola i Barbary z domu Jadaś. W rodzinie P-a od kilku pokoleń uwidoczniały się dążności do zdobywania wiedzy i wykształcenia, jak też uzdolnienia literackie. P. był po kądzieli spokrewniony z poetą ludowym Ferdynandem Kurasiem (zob.), a jego stryj również uchodził za literata. Ojciec poety należał do ludzi bywałych, wyjeżdżał na zarobek do Stanów Zjednoczonych Ameryki, a potem służył w armii gen. Józefa Hallera we Francji; pozostawił drukowane we fragmentach pamiętniki. P. po ukończeniu szkoły powszechnej podjął naukę w Gimnazjum im. J. Tarnowskiego w Tarnobrzegu, gdzie w r. 1929 złożył egzamin dojrzałości i w t.r. rozpoczął studia polonistyczne na UJ. Uczestniczył też bardzo aktywnie w Kole Literacko-Naukowym «Litart», w którym działał obok Mariana Czuchnowskiego, Józefa Andrzeja Frasika i Lecha Piwowara. W tym czasie zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Peiperem, od którego przejął pewne idee poetyckie. Studia przerwał P. w r. 1932 ze względu na chorobę i trudne warunki materialne. Powrócił wtedy do domu rodzinnego, dzieląc czas między pracę na roli i pisanie. Na ten okres przypadały ostre konflikty z ojcem, które stały się później tworzywem wielu utworów poetyckich i prozatorskich. Z początkiem 1934 r. P. przeniósł się do Warszawy dzięki inicjatywie Józefa Czechowicza (któremu wiele zawdzięczał) i zamieszkał we wspólnym pokoju przy ul. Dobrej, wraz z Henrykiem Domińskim, Bronisławem Ludwikiem Michalskim i Wacławem Mrozowskim. Środowisko, w którym się obracał, sportretował krytycznie w niezachowanej powieści Szalona cyganeria (późniejszy tytuł: Targowisko biedy). W l. 1934–6 pracował jako korektor w pismach młodzieżowych, zaś w l. 1936–7 jako urzędnik w sekretariacie Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP). Swoje utwory drukował wówczas m.in. w „Czasie”, „Kamenie”, „Kurierze Literacko-Naukowym”, „Okolicy Poetów” i w „Pionie”. W r. 1938 otrzymał za powieść Młodość Jasia Kunefała nagrodę młodych Polskiej Akademii Literatury. Przed wybuchem wojny P. powrócił do Wielowsi, zaś po rozpoczęciu działań wojennych we wrześniu 1939 wziął udział w ucieczce na wschód. Po powrocie ukrywał się jakiś czas w obawie przed aresztowaniem przez Niemców. Od r. 1940 był sekretarzem zarządu Spółdzielni Spożywców «Zarzewie» w Wielowsi. W tym czasie współpracował z grupą partyzancką «Odwet» (t.zw. Jędrusie); używał pseud. Anarcha. W r. 1941 po aresztowaniu członków «Odwetu» P. dłuższy czas ukrywał się przed gestapo. W latach wojny P. prowadził również w rodzinnej wsi tajne nauczanie. W lecie 1944 P. został członkiem Powiatowej Rady Narodowej w Tarnobrzegu i uczestniczył w przeprowadzeniu reformy rolnej. Zagrożony wyrokiem śmierci ze strony podziemia, opuścił Wielowieś w listopadzie t.r., udając się do Lublina, z początkiem zaś 1945 r. przybył do Krakowa, gdzie jako delegat Min. Kultury i Sztuki współpracował przy odbudowie życia artystycznego. Po przeniesieniu się w marcu 1945 do Łodzi był w l. 1945–7 członkiem redakcji tygodnika „Wieś” oraz w l. 1945–8 prezesem oddziału wiejskiego ZZLP. W l. 1949–56 sprawował kilkakrotnie funkcję prezesa oddziału łódzkiego Związku Literatów Polskich, a od r. 1951 był członkiem Zarządu Głównego Związku. Od r. 1956 P. mieszkał z rodziną w Warszawie. W t.r. otrzymał nagrodę wojewody rzeszowskiego za całokształt twórczości oraz wszedł do zespołu redakcyjnego tygodnika „Orka” (przemianowanego następnie na „Tygodnik Kulturalny”), gdzie do końca życia prowadził dział poetycki. W l.n. odbywał podróże do Jugosławii, Związku Radzieckiego, Francji i Włoch.

P. zaczął pisać w 15 roku życia, ale debiutował dopiero w r. 1929 w piśmie „Rola” opowiadaniem o nieznanym tytule i nie ujawnionym przez autora pseudonimie, w l.n. drukował kilka tekstów prozatorskich w prasie, głównie w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”. W tym czasie powstały pierwsze próby dramatyczne P-a, m.in. nie ukończony wierszowany utwór o Jakubie Szeli, komedia liryczna, później napisał jeszcze dwa dramaty: Bracia i Bohater bez chorągwi. Pierwsze dojrzalsze utwory poetyckie powstały około r. 1932, m.in. poemat Uczta megalomana (nie dokończony). Wyobrażenie o tej fazie twórczości P-a daje Alfabet oczu (L. 1935), jego debiut książkowy. Ówczesna liryka P-a pozostawała w kręgu oddziaływań awangardy krakowskiej, ale w dużej mierze była od niej niezależna. Dominowało bowiem w niej spontaniczne przeżycie, żywiołowa uczuciowość, objawiała się psychika pełna kompleksów. Materia wierszy P-a zawierała elementy sprzeczne – od zachwytu do rozpaczy. Świat poetycki P-a budowany był z obrazów sennych, wizyjnych, wyrażał swobodę nieskrępowanej wyobraźni. Z tego powodu pisano o związkach tej poezji z surrealizmem («chłopskim nadrealistą» nazywał P-a przed wojną Jarosław Iwaszkiewicz). Upodobanie do motywów ziemi i wiejskości dawało podstawę krytyce do łączenia go z programem autentyzmu Stanisława Czernika. W Alfabecie oczu zarysowała się już tendencja do narracyjnego kształtowania wypowiedzi, do epickiego widzenia i ujmowania rzeczywistości. Legendy dnia i nocy (1935) zawierały oczyszczoną i bardziej opanowaną lirykę, a poemat Zwycięstwo (późniejszy tytuł: Zbieg) był próbą wyjścia poza indywidualne przeżycie. Pojawiły się w nim motywy krzywdy społecznej, narracja była pełna patosu i apostroficzności. W sposobie ujęcia krytyka zauważyła zwrot P-a do tradycji modernistycznych, a zwłaszcza romantycznych, co wyrażało się w odnowieniu gatunku powieści poetyckiej. W poemacie Ziemia odpływa na zachód (W. 1936), mówiącym o czasie pierwszej wojny światowej, łączył poeta obrazy sielankowe z okrutnymi, ukazywał losy indywidualne i zbiorowe, mieszał lirykę z epiką. Podobnie postępował P. w Obłokach wiosennych (W. 1938). Ostatnie wiersze liryczne sprzed wojny zapowiadały egzystencjalną poezję P-a z ostatnich lat.

Okres wojny przyniósł załamanie linii rozwoju oraz obniżenie poziomu poezji P-a. Próbował tworzyć realistyczne poematy poświęcone tragedii narodu, surowe i sprozaizowane w rodzaju późniejszego poematu Partyzant i dziewczyna (nowa redakcja: Stratowane ustronie, W. 1952) oraz – jakby na przekór rzeczywistości – utwory oparte na wyobraźni ludowej, sięgające po żart i sielankę. Dopiero bezpośrednio po wojnie przeżycia okupacyjne stały się dla P-a tworzywem poetyckim. Wiersze z tego okresu, zobiektywizowane i opanowane w wyrazie, weszły m.in. do retrospektywnego tomu Dom rodzinny (Kr. 1947). W l. 1949–55 P. porzucił lirykę osobistą na rzecz utworów programowych, zaprzeczając swoim podstawowym dyspozycjom twórczym. W kolejnych zbiorach: Lot dojrzałych dni (W. 1949), Imię przyszłości (W. 1951), Bohaterska kronika (W. 1953) oraz Przymierze z nowymi laty (W. 1955) budował «mitologię chłopskiego losu w obliczu nowej sytuacji» (Mieczysław Dąbrowski). Pisał jednoznacznie, tworzył wiersze-apele, stosował język agitacyjny. Po r. 1956 poezja P-a weszła w stadium odrodzenia, czego wyrazem był tom Szczęście i cierpienie (W. 1958), gdzie pisarz dokonał rozrachunków z sobą, krytyką i minionym okresem. W zbiorze Pośrodku żywiołów (W. 1960) dał wyraz katastroficznemu widzeniu świata i tragicznej koncepcji losu ludzkiego. Ukazywał rzeczywistość okaleczoną, w rozpadzie, wprowadzał obrazy gwałtowne i ostre, wyrażające lęk i przerażenie, z tego powodu krytyka (Zbigniew Bieńkowski) pisała o egzystencjalnym charakterze liryki P-a. Problematyka ta najpełniej wyraziła się w ostatnim jego tomie Zaklinania (W. 1963). Ten tom, będący jednocześnie wyrazem rezygnacji, poddania i zgody, uznano za najdojrzalszą książkę poetycką P-a. Zwieńczeniem jego dorobku były Poezje zebrane (W. 1964), które nie były mechanicznym przedrukiem dotychczasowych zbiorów, lecz «tomem samoistnym, przemyślanym i opracowanym nawet w szczegółach». Zmianie uległa zarówno zawartość zbiorów, jak i teksty wielu wierszy oraz poematów. W poprzednich wydaniach zbiorowych P. postępował zresztą podobnie.

Rozpoczęta powieścią Młodość Jasia Kunefała (W. 1938) twórczość prozatorska P-a przyniosła «cykl Kunefałowy», obejmujący także Białowiejskie noce (W. 1939), Nagi grom (W. 1947) oraz Ucieczkę z miejsc ukochanych (W. 1948). Cykl ten – kilkakrotnie wznawiany (w r. 1965 w zupełnie nowej redakcji) – stał się wielką sagą rodową, w jej zaś ramach dawał autor swoją intelektualną biografię. Ukazał tu historię artysty pochodzenia chłopskiego, jego drogę do warstwy inteligenckiej, jego wyobcowanie z macierzystego i nieprzystosowanie do nowego środowiska. Poetycki, liryczno-wizyjny sposób narracji, służący ukazaniu nadwrażliwości i pełnej kompleksów osobowości bohatera, dopiero w dalszych tomach zmierzał ku większej obiektywizacji ujęcia, co łączyło się z wprowadzeniem szerszego kontekstu społeczno-politycznego. W okresie powojennym P. wydał wiele powieści i opowiadań, pisanych w czasie wojny, a później kontynuowanych i przerabianych, m.in.: Front nad Wisłą (b.m. 1946), Łuna (W. 1949), Burzliwa pora (W. 1950), Bliski kraj (W. 1956) i Ciężkie lato (W. 1956). Dawał w nich panoramę przemian wsi, od przedwojennej nędzy, poprzez czas okupacji, do burzliwych i dramatycznych przeobrażeń lat powojennych. Książki te, ambitne w zamierzeniu, zostały w większości nacechowane publicystycznością ujęcia, schematyzmem oraz uproszczonym widzeniem rzeczywistości. P. starał się przy tym dostosować do zmieniającej się sytuacji społeczno-politycznej i wymagań krytyki, co uniemożliwiło pełną realizację twórczego zamiaru. Dlatego «już nie tyle wracał go gnębiących go tematów i problemów, co po prostu powtarzał całe wcześniej drukowane fragmenty, dopisując albo początek, albo zakończenie…» (Feliks Fornalczyk). Uwaga ta dotyczy zarówno nurtu politycznego jak i społeczno-obyczajowego. Po kilkuletnim kryzysie wydał P. powieść Plama (W. 1963), która zdobyła II nagrodę na konkursie powieściowym Ludowej Spółdzielni Wydawniczej, uznano ją za najlepszą książkę prozatorską autora. W technice narracji nawiązywał P. do Młodości Jasia Kunefała, ukazując dramatyczne doznania wewnętrzne bohaterki, jej kompleksy i rozterki, a dzięki monologowemu ukształtowaniu wypowiedzi odsłonił stany jej świadomości i podświadomości. W ostatniej powieści Odmieniec (W. 1964), powstałej prawdopodobnie wcześniej, P. odszedł znowu od psychologizmu, nawiązując do wątków swej dawniejszej prozy, choć pewnej zmianie uległa technika pisania. Uprawiał także P. prozę wspomnieniową, m.in. w Portretach i zapiskach (W. 1963), w których dał niezwykle szczery, ciekawy i ważny dokument i klucz do swojej twórczości oraz obraz swojej drogi pisarskiej i środowisk literackich, które go kształtowały (Kraków i warszwski krąg Czechowicza). Pośmiertnie, z przedmową Anny Kamieńskiej, wydany został Notatnik poetycki (W. 1966). P. opracował także i przygotował do druku utwory poety ludowego, F. Kurasia Wiersze i pamiętniki (W. 1954), współpracował również przy wydaniu wierszy zebranych Czechowicza (L. 1963).

Dn. 27 I 1964 P. popełnił pod wpływem rozstroju nerwowego samobójstwo. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Od r. 1965 przyznawana jest doroczna nagroda literacka im. Piętaka dla młodych pisarzy, związanych z problematyką wiejską. Imię P-a nosi szkoła w jego rodzinnej Wielowsi.

Z zawartego w r. 1946 małżeństwa z Aleksandrą z Kosińskich P. miał trzech synów: Krzysztofa (ur. 1946), Michała (ur. 1948) i Piotra (ur. 1953).

Fot. w Muz. J. Czechowicza w L.; – Nowy Korbut, II; Bibliogr. dramatu pol., II–III; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/45 i n.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (Uzupełnienia i sprostowania); – Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; Brzękowski J., Szkice literackie i artystyczne 1925–1970, Kr. 1978; Czechowicz J., Wyobraźnia stwarzająca, L. 1972; Czernik S., Okolica poetów, P. 1961; Dąbrowski M., Stanisław Piętak, W. 1977 (fot.); Faron B., Stanisław Piętak, Kr. 1971; Fornalczyk F., Przypisani tej ziemi, P. 1968 s. 11–107, 261–81; Gomulicki J. W., Rocznik Literacki za r. 1981, s. 420-41; Grzegorczyk P., Stanisław Piętak, „Roczn. Liter.” 1964 [druk.] 1966 s. 545–7, (na s. 545–6 autobiografia P-a z r. 1954); Jaworski K. A., W kręgu Kameny, w: Pisma, L. 1973 VII; Kłak T., Czasopisma awangardy, Cz. II 1931–1939, Wr. 1979; Lubas R., Poezja Helionu i Litartu, Kr. 1978; Mrozowski W., Cyganeria, L. 1963; Poeta ziemi rodzinnej, W. 1970; Stanisław Piętak. Poeta i prozaik, Rzeszów 1969 (fot.); Szymański W. P., Ballady przed burzą, W. 1961; tenże, Neosymbolizm, Kr. 1973; – Czechowicz J., Listy, wyd. T. Kłak, L. 1977; Kurek J., Mój Kraków, Wyd. 4., Kr. 1978; – „Dzien. Lud.” 1964 nr 24; „Tryb. Ludu” 1964 nr 28; „Zielony Sztandar” 1964 nr 10; „Życie Warszawy” 1964 nr 25; – Arch. UJ: S. II 517 (418) V; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w W.: Listy P-a w rkp. inw. 878 i inw. 996 t. 5 (do J. Przybosia), inw. 1512 (do S. Telegi), inw. 1340 (do M. Czechowskiej).

Tadeusz Kłak